Karp (Cyprinus carpio) – pierwsza ryba hodowana przez człowieka [GG]

Gatunek słodkowodnej ryby z rodziny karpiowatych. Hodowany i poławiany na dużą skalę jako ryba konsumpcyjna. Powszechnie przyjmuje się, że karp jest pierwszą rybą hodowaną przez człowieka. Jest jedną z najpopularniejszych ryb słodkowodnych w Polsce, zwłaszcza w okresie Wigilii.

Historia

Karp, jako gatunek, powstał na drodze naturalnej poliploidyzacji na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu w okolicach Morza Kaspijskiego i wschodniej Anatolii. Forma dzika (sazan) występowała pierwotnie w Europie południowo-wschodniej i Azji zachodniej w zlewiskach mórz Egejskiego, Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Najwcześniej karp został udomowiony w Chinach (V w p.n.e.). Już z roku 350 p.n.e. pochodzą pierwsze wzmianki o karpiu w Europie. Znajdujemy je u Arystotelesa. O karpiu pisze też Pliniusz Starszy (23-79 n.e.) w swojej Historii Naturalnej. W Europie była to pierwsza ryba hodowana w sztucznych stawach, zakładanych przy klasztorach. Od VII do XII wieku nastąpił szybki rozwój rybactwa w majątkach klasztornych Belgii, Francji, Niemiec i na Bałkanach. Jest jedną z najważniejszych ryb hodowlanych.

Karp uchodzi za pierwszą rybę hodowaną przez człowieka. Wzmianka o jego hodowli w Chinach pojawiła się ok. 2500 lat temu. W Europie występował już w czasach Cesarstwa Rzymskiego. W średniowieczu do rozpowszechnienia tej ryby przyczynili się cystersi: w sąsiedztwie swoich klasztorów zakładali stawy. To właśnie dzięki zakonnikom karp trafił do Polski.

W Polsce w okresie powojennym został uznany za jedno z podstawowych dań wigilijnych, głównie ze względu na najniższą cenę i łatwość hodowli, która skłoniła ówczesne władze państwowe do jego masowej hodowli na potrzeby świąteczne.

Występowanie

W warunkach naturalnych karp występuje w Europie Południowo-Wschodniej i Azji Wschodniej, w zlewiskach mórz Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Obecnie hoduje się go niemal na całym świecie, w tym także w Polsce.

Najchętniej przebywa w:

1. wodach nizinnych,
2. wolno płynących rzekach,
3. w jeziorach i stawach,
4. w zbiornikach z mulistym dnem i bogatą roślinnością wodną.

Karpia można spotkać także w lagunach, w których zasolenie nie przekracza 2‰. Na żer wyrusza o zmierzchu, w dzień ukrywa się w zacisznych, głębokich miejscach.

Budowa

Wygląd

Osiąga ponad 1 m długości i masę ponad 30 kg (największy złowiony ważył 51,2 kg). Najcięższy karp złowiony w Polsce ważył 36,4 kg. Ciało wydłużone, wrzecionowate, prawie okrągłe w przekroju poprzecznym. Otwór gębowy dolny, mięsisty, zaopatrzony w 2 pary wąsików. Łuski cykloidalne, duże, mocno osadzone w skórze. Płetwa grzbietowa jest bardzo długa. Grzbiet ciemny, zielonkawobrązowy lub szarozielony, boki jaśniejsze, ciemnooliwkowe ze złotym połyskiem, brzuch żółtawo-lub kremowobiały. Płetwy nieparzyste szarawoniebieskie, parzyste czerwonawe.

Inne odmiany

Liczne odmiany hodowlane karpia odznaczają się często silnie wygrzbieconym i szerokim ciałem oraz różnym stopniem zaniku łusek. Występują odmiany zupełnie bezłuskie lub z łuskami tylko w pobliżu nasad poszczególnych płetw. Wyhodowano również liczne odmiany ozdobne (czerwone, białe, pomarańczowe i wielobarwne). Niektóre odmiany hodowlane karpia:

• lustrzeń, karp królewski (dawniej karp galicyjski) – odmiana wyhodowana w Polsce, w Kaniowie, silnie wygrzbiecone ciało oraz rząd dużych łusek wzdłuż linii bocznej i w okolicach głowy;
• karp pełnołuski;
• karp bezłuski (golec);
• karp koi – ozdobna odmiana w wielu wariantach z efektownym ubarwieniem – białe, zwykle z plamami pomarańczowymi, czerwonymi lub czarnymi. Często hodowana w ozdobnych zbiornikach przydomowych (stawach, sadzawkach i oczkach ogrodowych). Pochodzi z Japonii, ryba ma zwykle 30–40 cm długości, może dochodzić do 75 cm. Poszczególne odmiany hodowlane (ponad 100) różnią się zarówno ubarwieniem, jak i ułuszczeniem. Przebywa przy dnie, gdzie ryje podłoże i wygrzebuje pokarm. Żywi się głównie roślinami i glonami, a także drobnymi zwierzętami wodnymi. Jak wszystkie odmiany hodowlane, koi jest wrażliwy na zimną wodę;
• karp zatorski – unikalna odmiana lokalna. Karp zatorski jest lustrzeniem o ułuszczeniu wieńcowym, strzałkowym lub siodełkowym i ubarwieniu oliwkowo-niebieskim.

Pożywienie

Karp odpowiedni pokarm rozpoznaje dzięki czułym wąsikom. Zjada larwy owadów, skąposzczety i ślimaki. Najpierw zasysa do jamy gębowej porcję mułu, a następnie wypluwa zawartość do wody, po czym wyłapuje swoje ofiary, które opadają na dno szybciej od cząstek mułu. Dietę uzupełnia roślinami. Odmiany hodowlane karmione są nasionami roślin strączkowych oraz innymi paszami.

Rozród

Dojrzewa w 3–4 roku życia, samce rok wcześniej niż samice. Trze się w maju i czerwcu w płytkiej, silnie zarośniętej wodzie. Tarło przebiega bardzo hałaśliwie, w jego trakcie tarlaki bardzo często wyskakują ponad powierzchnię wody. Ikra jest przyklejana do roślinności wodnej, wylęg następuje po 3–5 dniach. Młode zaraz po wylęgu mierzą około 5 mm, mają duży pęcherzyk żółtkowy oraz specjalne gruczoły, które umożliwiają im przyczepianie się do roślinności wodnej przez okres 3–14 dni, w zależności od odmiany. Po wchłonięciu woreczka żółtkowego odżywiają się planktonem. Po osiągnięciu około 2 cm długości zaczynają odżywiać się fauną denną.

Znaczenie gospodarcze

Karp jest jedną z najważniejszych ryb gospodarczych. Jest hodowany w stawach od tysięcy lat, został wprowadzany do wód otwartych. Chętnie poławiany przez wędkarzy na grunt (tzw. wędkarstwo karpiowe) i spławik.

Karp występuje obecnie w ok. 60 krajach na wszystkich kontynentach (z wyłączeniem Antarktydy). W wielu z nich jest uważany za szkodnika. W Stanach Zjednoczonych oraz w Australii jest uznawany za groźny gatunek inwazyjny. W tym drugim kraju, wobec braku tradycji konsumpcji tej ryby, produkuje się z karpi nawóz. W Polsce karp stanowi 80% zarybień wód otwartych. Budzi to duże kontrowersje, gdyż jest to gatunek obcy i ma niekorzystny wpływ na zbiornik, do którego jest wpuszczany (zamulenie wody oraz degradacja dna).

W 2013 roku w Polsce wyprodukowano 18,8 tys. ton karpia, około tysiąc ton więcej, niż w 2012 r.

---

Źródła:

1. Karp, \’Wikipedia\’, [29.10.2023]
2. J. Grabowska, Atlas ryb Polski, Warszawa 2017
3. J. Paladino, Z wędką na karpia, Warszawa 1988

---

Oprac. Gabriela Grendus, Kraków 2023, CC BY 4.0 Attribution 4.0 International