Jaszczurka zwinka – najpopularniejszy gad w Polsce [KW]

Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) – gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurkowatych (Lacertidae). Występuje niemal w całej Europie, w tym na terenie całej Polski i jest najczęściej występującym gadem na terenie kraju. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznaje jaszczurkę zwinkę za gatunek najmniejszej troski.

Charakterystyka

Jaszczurka zwinka posiada pokryte łuskami dość masywne ciało. Łuski na grzbiecie są drobne i wyglądają na szorstkie, zaś łuski na podbrzuszu są dużo większe i gładkie, wyglądają na wilgotne i obślizgłe. Głowa zwinki jest stosunkowo krótka, masywna i tępo zakończona, zdobią ją regularnie ułożone tarczki. Ogon zwinki jest dłuższy niż jej ciało, ale w porównaniu do innych jaszczurek jest on raczej krótki. Uszy zwinki znajdują się przy samej szyi, tuż przy zakończeniu głowy. Są one łatwe do dostrzeżenia. Szybkość zawdzięczają silnym kończynom wyposażonym w długie palce zakończone pazurami.

Wzdłuż ciała jaszczurki biegną ciemniejsze pręgi złożone z małych ciemnobrązowych lub czarnych plamek. Pręgi te widać na grzbiecie i po bokach ciała zwierzęcia. Zdarzają się również osobniki ubarwione jednolicie na brązowo. Młode zwinki ubarwione są dużo ciemniej niż dorosłe, głównie na brązowo.

Dymorfizm płciowy

Samca jaszczurki zwinki można najłatwiej odróżnić od samicy w okresie godowym. Wówczas samce przybierają intensywny zielony kolor. Samice w tym czasie pozostają ubarwione tak samo (dominuje kolor brązowy).

Aby odróżnić samca od samicy poza okresem lęgowym, najłatwiej jest zajrzeć pod ciało gada. Podbrzusze samców często przybiera lekko zielonawy odcień i niekiedy jest on nakrapiany ciemniejszymi plamkami. Podbrzusze samicy pozostaje jednolicie szare lub kremowe.

Rozmiary

Zwinki występujące w Polsce i Europie Zachodniej są wyraźnie mniejsze od osobników, jakie można obserwować na wschodzie. Zdrowe samce osiągają u nas długość do około 23,5 centymetra, zaś na wschodzie mogą one osiągać nawet 28 centymetrów. Długość zwierzęcia bez ogona (głowa + ciało) to zazwyczaj około 11 centymetrów.

Występowanie

Jaszczurka zwinka preferuje obszary nizinne, choć można ja spotkać również w niewysokich partiach gór. Zwinki zamieszkują cały obszar naszego kraju. Poza Polską rezyduje na dużej części środkowej Europy. Obszar jej występowania zaczyna się od Francji, a kończy na środkowej Rosji. Próżno jej szukać w północnej części Skandynawii, Hiszpanii i Włoszech, zaś w Wielkiej Brytanii jest gatunkiem bardzo rzadkim.

Najczęściej można je obserwować wygrzewające się w słońcu. Na swoje siedliska wybierają tereny obfitujące w przyziemne zakamarki, w których może znaleźć schronienie. Najczęściej są to ogrody, sady, ogródki działkowe, pola z zachowaną miedzą, łąki o skalistym podłożu.

Jaszczurka zwinka wraz z padalcem zwyczajnym i w nieco mniejszym stopniu z jaszczurką żyworodną jest najpospolitszą spośród jaszczurek na Warmii i Mazurach. Odnotowano ją m.in. w rezerwacie Jezioro Francuskie, w Lasach Iławskich, rezerwacie Dębowo, Górznieńsko-Lidzbarskim Parku Krajobrazowym czy Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego.

Tryb życia

Jaszczurki te są aktywne za dnia. Lubią wygrzewać się rankiem na słońcu, co zwierzętom zmiennocieplnym jest potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wygrzewają się rano, by po południu polować w niskiej trawie. Gdy temperatura przekracza 40 °C, chowają się do wykopanych przez siebie norek. Wieczorem wracają do swoich kryjówek, gdzie spędzają noc. Są terytorialne, bronią terytoriów, na których spędzają czasem całe życie. Jednak według badań Mattsa Olsona jest inaczej:

Jaszczurki, w szczególności samice w okresie godów, nie są zbytnio agresywne, często wiele samic ma nory blisko siebie.

Jaszczurki te zaczynają hibernować w październiku, a wybudzają się w marcu lub kwietniu. Zwinki kopią nory do 5 cm pod ziemią. Robią wiele rozgałęzień, aby zmylić polujące na nie drapieżniki, lecz tylko główny korytarz jest zamieszkany przez jaszczurkę. Gady te kopią nory długie na prawie 8 m, najczęściej pod krzewami. Jaszczurki co kilka tygodni zmieniają nory, aby uchronić się przed niebezpieczeństwami.

Odżywianie

Najczęstszym łupem tego gada padają bezkręgowce. W skład diety wchodzą pająki, owady, wije oraz ślimaki. Zdarza się również, że jaszczurka pożywia się gąsienicami, stonogami (Oniscidea), dżdżownicami oraz małymi żabami. Czasem zwinka staje się kanibalem i pożera młode własnego gatunku, bądź innych jaszczurek. Małe ofiary połyka, większe zaś chwyta pyskiem i energicznie nimi potrząsa lub uderza o ziemię.

Rozmnażanie

Okres godowy zwinek trwa od kwietnia do czerwca. W tym czasie ubarwione na soczysty zielony kolor samce w obecności samic walczą, aby pokazać się przyszłej partnerce z jak najlepszej strony. Walka polega na pokazie siły, samiec próbuje ugryźć swojego oponenta i przytrzymać jak najdłużej, w ten sposób prezentując swoją atrakcyjność. Silny oraz dobrze ubarwiony samiec to dla samicy znak o jego zdrowiu i dobrej kondycji. Samice, chcąc przekazać dobre geny potomstwu, wybierają właśnie takich samców.

Przyroda, choć piękna, często bywa nieczuła i brutalna, a zwinki to dobry tego przykład. Podczas godów nie łączą się one w pary, samiec próbuje zapłodnić tak wiele samic w swoim otoczeniu, jak to tylko możliwe. Zapłodnione samice składają przeważnie od 5 do 15 jajek do wykopanych przez siebie norek. Na tym w zasadzie kończy się rola jaszczurek jako rodziców.

Na przełomie sierpnia i września młode jaszczurki wylęgają się po około 6 tygodniach od złożenia jaj przez samice. Świeżo wyklute gady od razu zdane są same na siebie, mają wówczas około 5 – 6 centymetrów.

Pasożyty i drapieżnictwo

Chociaż zwinka jest najpospolitszym gadem w Polsce, jej liczebność na niektórych obszarach znacznie się zmniejszyła z powodu urbanizacji i zanikania naturalnych siedlisk. Jaszczurki te mają również wielu wrogów naturalnych, takich jak węże, ptaki drapieżne, łasice, borsuki i inne średniej wielkości ssaki. Wymienionych zostało 38 gatunków ptaków oraz 12 gatunków ssaków polujących na tego gada.

Na gadach tych pasożytują przywry, tasiemce (szczególnie ich larwy), nicienie, roztocza, kleszcze z gatunku Ixodes ricinus, bakterie Anaplasmataceae oraz Borrelia burgdorferi. Larwy tasiemców i nicieni były znajdowane w ścianach jelit, a dorosłe formy w przewodzie pokarmowym.

Ochrona gatunkowa

W Polsce jaszczurka zwinka jest objęta częściową ochroną gatunkową. Gatunek ten jest również wymieniony w IV załączniku dyrektywy siedliskowej (dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), która zobowiązuje wszystkie państwa Unii Europejskiej do objęcia go ochroną gatunkową, w tym zapewnienia ochrony miejsc rozrodu i odpoczynku.

---

Źródła:

1. Jaszczurka zwinka, \”Wikipedia\” [2023.10.29]
2. Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), \”Ekologia.pl\” [2023.10.29]
3. Jaszczurka zwinka, \”Lasy.gov.pl\” [2023.10.29]
4. Jak żyje i wygląda jaszczurka zwinka?, \”Przygodyprzyrody.pl\” [2023.10.29]

---

Oprac. Kinga Wilk, Kraków 2023, CC BY 4.0 Attribution 4.0 International