Dudek zwyczajny – skromny ptak, niezwykła uroda

Dudek zwyczajny (Upupa epops) to niewielki ptak z rodziny dudek (Upupidae) o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu. Jest rozpoznawalny dzięki jaskrawemu upierzeniu w barwach ziemistych, w tym brązów, pomarańczy i czerni. Jego długi dziób oraz charakterystyczny grzebień na głowie czynią go łatwo rozpoznawalnym wśród innych ptaków.

Środowisko

Dudek zwyczajny jest gatunkiem ptaka, który występuje w różnorodnych środowiskach na całym świecie, z wyjątkiem obszarów polarnych i pustynnych. Jego naturalne siedliska obejmują otwarte tereny z niewielkimi drzewami, obszary rolnicze, pola uprawne, łąki, stepy, a także tereny skaliste. Zamieszkuje znaczną część Europy (najczęściej jej południowo-zachodnią część), zachodnią, środkową, południową i wschodnią część kontynentu azjatyckiego oraz północno-zachodnią Afrykę i Afrykę Subsaharyjską. W Europie północna granica występowania sięga Bałtyku, a w Azji sięga ona po jezioro Bajkał. Na zimę europejskie i azjatyckie populacje opuszczają wyższe szerokości geograficzne i kierują się na południe. Przeloty w Europie III–V i VIII–X. Ptaki zimują w środkowej i północno-zachodniej Afryce i na południe od Sahary, na Półwyspie Arabskim oraz w południowej i południowo-wschodniej Azji.

W trakcie migracji, niektóre populacje dudka zwyczajnego przemierzają długie dystanse, przemieszczając się z regionów zimowych do bardziej ciepłych lub dogodnych dla rozrodu. Ich zdolność do adaptacji do różnych środowisk sprawia, że są szeroko rozprzestrzenione i znane na całym świecie jako ptaki o dużym zasięgu występowania.

W Polsce to nieliczny, lokalnie średnio liczny ptak lęgowy. Można go spotkać niemal na całym niżu, na terenach o wysokości do 600 m n.p.m. Liczniej występuje w centralnej i wschodniej Polsce, zwłaszcza w dolinach większych rzek (Wisły, Bugu, Narwi czy Pilicy). W zachodniej części kraju jest mniej liczny, najczęściej występuje w dolinach Warty, Noteci i Odry. Bardzo nieliczny jest natomiast na Pomorzu i Mazurach, lokalnie liczniejszy, np. w Borach Tucholskich.

Dudek zwyczajny – upierzenie

Upierzenie dudka zwyczajnego (Upupa epops) charakteryzuje się charakterystycznymi cechami, które stanowią istotne elementy jego morfologii. Ptak ten posiada pióra o barwie głównie brązowej na grzbiecie i skrzydłach, często z jaśniejszymi plamami. Skrzydła zdobią czarne pasy, widoczne zarówno w czasie spoczynku, jak i podczas lotu. Ogon dudka jest szeroki u nasady, ozdobiony białymi prążkami, co nadaje mu unikalny wygląd w locie.

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech jest grzebień na głowie. W spoczynku przybiera formę krótkiej, płaskiej „korony” piór, jednakże w sytuacjach stresowych, podczas rywalizacji czy obrony terytorium, dudki potrafią unosić ten grzebień, nadając swojej sylwetce wyrazisty i często imponujący wygląd.

Długie, lekko zakrzywione dzioby dudka stanowią doskonałe narzędzie łowieckie. Ptaki te posługują się nimi, chwytając owady, które stanowią główny składnik ich diety.

Występuje brak wyraźnego dymorfizmu płciowego, samica jest jedynie nieco mniejsza od samca i ma bardziej stonowane barwy. Rozpoznanie płci możliwe jest jednak tylko z bliska. Na głowie charakterystyczny, rozkładany wachlarzowato w okresie godowym, w sytuacjach zagrożenia i przy odlocie lub lądowaniu, rdzawy, ruchomy dwurzędowy czub (złożony do tyłu wygląda jak młotek). Końcówki piór w czubie czarne. Głowa i szyja rdzawobrązowe, a spód ciała z podłużnymi i ciemnymi plamami. Plecy i pierś czerwonobrązowe, na czarnych lotkach i sterówkach białe i żółtawe poprzeczne pasy, brzuch i podogonie jasne, dziób długi, cienki, rdzawobrązowy z czarnym końcem i zagięty, z uwstecznionym językiem. Skrzydła szerokie i zaokrąglone. Ma ciemnobrązowe oczy i szare nogi.

Dudek dorównuje wielkością turkawce i jest nieco większy od szpaka. Ptak jest łatwo rozpoznawalny, zwłaszcza w locie, bo jako jedyny europejski ptak łączy w upierzeniu rdzawą, czarną i białą barwę. Zaskoczony obecnością człowieka dudek nie odlatuje zawsze od razu. Czasem nieruchomieje w pozie, w której upodabnia się do barwnej jaszczurki. Dzięki swemu upierzeniu w czasie żerowania zlewa się z otoczeniem.

Charakterystyka

Zachowanie

Lot falisty, szybki, pozornie niezdarny jak u motyli czy nietoperzy, ale bardzo zwrotny. Dzięki czarno-białemu prążkowaniu lotek i ogona w powietrzu przypomina wtedy wielkiego motyla lub sójkę, tym bardziej, że lata nisko nad ziemią. Spotkać można go z rozłożonymi skrzydłami w trakcie wygrzewania się na słońcu. Nie zawsze łatwo zauważyć go w terenie, choć nie jest to ptak płochliwy i najczęściej przebywa na otwartych przestrzeniach, gdzie siada na wyżej położonych obiektach – budach, kamieniach lub płotach.

Niepokojone pisklęta potrafią ze specjalnie zmodyfikowanego gruczołu kuprowego wystrzyknąć ciemnobrązowy płyn o nieprzyjemnym, piżmowym zapachu. Mogą również wystrzykiwać strumienie płynnego kału i zawartości jelit przez otwór kloaczny. Strzały takie mogą sięgnąć nawet 50 cm w górę. Podczas wysiadywania jaj również samica posiada taką zdolność. Drapieżnika młode próbują też odpędzić syczącym prychaniem.

Głos

W okresie godowym samiec wydaje głuchą pieśń tokową, daleko słyszane niskie „up-up-up”. Od tego dźwięku wzięła się naukowa, łacińska, nazwa ptaka. Również nazwa polska pochodzi od wydawanych odgłosów „udududu ududud”, stąd dudek. Pisklęta wołają „sit”. Przy wabieniu słychać „cherrr”, natomiast w razie niebezpieczeństwa „wij”.

---

Źródła:
1.Dudek, \”Wikipedia\”, [25.12.2023]
2.Sokołowski J, Ptaki ziem polskich t. II, PWN, Warszawa 1958

---

Patrycja Przęzak, CC By 4.0 International, 2023