Bielik zwyczajny – podopieczny leśników

Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla) to polski król przestworzy, największy ptak drapieżny w Polsce. Jego wizerunek znajduje się w godle naszego kraju, dlatego warto wiedzieć o nim więcej. Bielik nie jest orłem, za którego powszechnie jest uważany. W rzeczywistości należy do rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae).

Występowanie

Bielik zwyczajny zamieszkuje północną, środkową oraz wschodnią Europę, Islandię, wschodnią Grenlandię aż po wschodnią Azję na północ od Himalajów. W Polsce bielik jest nielicznym ptakiem lęgowym spotykanym na całym niżu, ale głównie na zachodzie oraz północy kraju (około 635-720 par – kraj nasz jest jedną z największych jego ostoi, podczas gdy w całej Europie jest około 2400 par). Ptak drapieżny najliczniej występuje na Pomorzu Zachodnim, w rejonie Zalewu Szczecińskiego w lasach na wyspie Wolin. 50 bielików żyje w Parku Narodowym \”Ujście Warty\”. Drugim co do liczebności obszarem występowania bielika jest północno-wschodnia Polska (Pojezierze Olsztyńskie, Mrągowskie i Iławskie oraz Równina Mazurska i Kraina Wielkich Jezior Mazurskich). Widuje się go zazwyczaj pojedynczo, choć w Dolinie Baryczy po spuszczeniu wody z tamtejszych stawów można dostrzec stada bielików złożone z około 50-60 osobników, które zbierają się, by wyłapać ryby z błotnistych kałuż.

Z początkiem XX wieku na obszarze Polski gniazdowało zaledwie 20 par bielików zwyczajnych. W latach 50. XX wieku gniazdowało 49 do 56 par, natomiast na przełomie lat 60. i 70. było już około 100 par. Niestety w latach 70. nastąpił spadek liczebności bielików, który przypuszczalnie wynikał ze stosowania DDT. W 1994 r. populacja bielików w Polsce wynosiła 223 pary, natomiast w roku 2008 już 767 par, w ciągu tych 14 lat sukces lęgowy wynosił 68%. Polska jest trzecim w Europie krajem co do ilości gniazdujących osobników tego gatunku ptaków drapieżnych (po Norwegii i Rosji). Bielik zwyczajny spotykany jest także na wschodzie Polski przy większych zbiornikach wodnych (gdzie jest duża dostępność ryb), nawet na warszawskim odcinku Wisły. Dzięki wprowadzeniu w Polsce ochrony miejsc jego gniazdowania staje się ptakiem coraz częściej spotykanym. Nielicznie zimuje na wodach śródlądowych, ale poza rewirami lęgowymi. Gdy zamarzną, przenosi się nad rzeki lub nad morze. Szczególnie chętnie wybiera się wtedy nad rejon Zalewu Szczecińskiego.

Wygląd

Bielik zwyczajny należy do największych ptaków szponiastych północnej Europy. Charakterystyczna sylwetka wyróżnia się masywnością oraz długimi i szerokimi skrzydłami o prostych, równoległych brzegach. Samice są nieznacznie większe od samców, lecz w upierzeniu nie ma różnic między płciami (trudno je rozpoznać). Grzbiet oraz brzuch jest barwy ciemnobrunatnej. U dorosłych ptaków głowa i szyja jest jasnobeżowa. Ptaki młode są barwy ciemnobrunatnej o czerwonobrązowym łuskowaniu. Na spodzie u nasady skrzydeł mają widoczne białe pióra.

Ogon krótki, układający się w wachlarz, klinowaty, początkowo ciemny, z każdym rokiem staje się coraz bardziej biały, by po 5-6 latach stać się śnieżnobiały. U niewybarwionych ptaków drapieżnych na płaszczu, brzuchu oraz skrzydłach zobaczyć można białe pióra. Po 5 latach wykształca się całkowicie dorosła szata, oprócz głowy, która jasna jest dopiero po 8-10 latach. Dziób bardzo mocny, koloru ciemnoszarego u młodych, jaśnieje z wiekiem do jasnożółtego lub koloru kości słoniowej u 4-letnich ptaków, woskówka żółta. Nogi koloru żółtego oraz mocne, zakończone silnymi szponami służącymi do rozrywania ciała ofiary, skok do połowy jest nieopierzony. Bieliki mają bardzo szerokie, prostokątne skrzydła o palczastych końcach lotek I rzędu. W locie wyraźnie widać ich kontrastujące podbarkówki. Machają wtedy seriami płytkich uderzeń skrzydeł, wykonując tylko krótkie ślizgi. Gdy krążą, skrzydła trzymają płasko lub nieznacznie uniesione w górę. W powietrzu rzuca się też w oczy ich krótki ogon, w odróżnieniu od długich skrzydeł. Latają jednak szybko, zręcznie unosząc się na prądach powietrznych, najchętniej w godzinach południowych.

• długość ciała około 85-95 cm
• długość czaszki około 13,2 cm, w tym czaszki około 6,9 cm
• rozpiętość skrzydeł: samce do 220 cm, samice do 240 cm
• waga: samce 3,5-4,5 kg, samice 4-6 kg

Rozmnażanie

Bieliki należą do ptaków monogamicznych, nierzadko łączące się w pary na całe życie. Swój pierwszy lęg zakładają kiedy osiągnąć wiek pięciu lat. Ponad swoim terytorium ptaki wykonują, zimą lub wczesną wiosną, na dużej wysokości lot godowy. W którego trakcie samiec tak napiera na samicę, by ta przekręciła się na grzbiet i mogła połączyć się szponami z partnerem. Następnie oboje składają skrzydła, koziołkują, powoli spadając, aż nisko nad ziemią rozlatują się w różne strony, po czym przystępują do ponownego połączenia w powietrzu.

Wymagania

Bieliki mają duże wymagania jeśli chodzi o powierzchnię swojego areału, pary lęgowe w czasie godów zajmują terytorium o wielkości około 100 km. Zajęcie swojego rewiru obwieszczają donośnym, wysokim odgłosem, który przyrównać można do dźwięku dzięcioła czarnego. Przywiązanie drapieżnych ptaków do danego rewiru jest tak duże, że para bielików przepędza z niego nawet swoje dorosłe dzieci, a dla innych intruzów wtargnięcie może skończyć się śmiercią. W środkowej części Europy bieliki przeprowadzają lęgi na wysokim, starym drzewie (najczęściej w jego koronie), w pobliżu pnia (jego rozwidlenia), tak by mieć łatwy dostęp do środka. Najwięcej konstrukcji lęgowych spotyka się na takich drzewach jak sosna, dąb oraz buk. Mogą jednak je lokować na nadmorskich klifach, a na Półwyspie Skandynawskim na skałach.

Gniazda

Zazwyczaj w danym okresie lęgowym jedna para buduje kilka gniazd np. 2-3. Samiec przynosi zwykle materiał do budowy gniazda, a samica je układa. Podstawa gniazda składa się z patyków oraz gałęzi o szerokości dochodzącej nawet do 1 metra, które przynoszą oboje przyszli rodzice. Wyścielają gniazdo trawą i innymi podobnymi materiałami jak np. mchy oraz porosty, sierść i morskie wodorosty. Jego wielkość jest jedną z największych w gromadzie ptaków. Gniazdo przekracza niekiedy 2 metry wysokości i ciężar dochodzący do 1 tony. Prowadzi to wyjątkowo do zarwania się drzewa pod jego ogromną wagą. Wynika to z tego, że te same gniazda, stopniowo rozbudowywane, mogą być wykorzystywane przez wiele lat. W ciągu roku bielik wyprowadza jeden lęg, składając w nim 2 białe jaja w marcu lub kwietniu. Jaja wysiadywane są przez okres około 38-42 dni przez obydwoje rodziców (przeważa tu jednak rola matki). Najczęściej przeżywa tylko 1 młode pisklę, ale w korzystniejszym okresie udaje się bielikom wychować dwójkę potomstwa.

W ciągu 4 tygodni od wyklucia młodymi zajmuje się mata, a ojciec zaopatrza swoją rodzinę w pokarm. Po tym okresie oba dorosłe ptaki polują, choć rola samca jest tu mniejsza. Pisklęta, początkowo okryte są szarym puchem, opuszczają gniazdo po około 70 dniach. Na przełomie czerwca lub lipca rodzice zabierają pisklę na naukę latania, która odbywa się zazwyczaj na zrębach pozostawionych przez człowieka. Młode początkowo przeskakuje z gałęzi na gałąź. Zdolne do lotu są po upływie 80-90 dni, ale rodzice zajmują się nim przez następne 2-3 miesiące nim osiągnie całkowitą niezależność. Zdolność do prowadzenia lęgów osiągają dopiero po 5-6 latach. Na wolności bieliki dożywają od 21 do 30 lat, w niewoli do 40.

Śmiertelność młodych wynosi około 20-30%, tylko lokalnie nawet do 50%. W latach 1911-1969 było to nawet 90%. Zagrożenia dla młodych stanowią linie energetyczne oraz urazy kości.

Pożywienie

Bielik przeważnie łowi ryby aż w (65 % leszcze, karpie oraz szczupaki). Bardzo często wybiera te słabsze, chore oraz pływające przy powierzchni tafli, świeże lub również śnięte do 3 kg wagi. Poluje również na ptaki. Poluje również na dorosłe łabędzie, głównie są to jednak perkozy, kaczki i łyski. Rzadko łapie ssaki – zające, gryzonie, a także młode sarny. Na polskim Wybrzeżu żeruje niekiedy na martwych fokach. Zimą w jego diecie wzrasta udział ptaków. Przy braku świeżej zdobyczy, głównie zimą, zjada również padlinę. Jego dzienne zapotrzebowanie energetyczne pokrywa 500 g mięsa w okresie rozrodczym, a 200-300 g w okresie zimowym. Bielik polowanie urządza z zasiadki (na ziemi lub na słupie, wypatrując ofiar) lub z lotu patrolowego. W obrębie swojego rewiru drapieżnik może mieć tzw. czatownie, z których obserwuje jezioro lub staw. Spada na ofiarę z wyciągniętymi szponami.

Ochrona

Prawną ochronę bielika na terenie całego kraju wprowadzono w 1952, obecnie jest objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymieniony w Dyrektywie Ptasiej i Polskiej Czerwonej Księdze jako gatunek wymagający szczególnej uwagi. Wokół gniazd bielików obowiązuje strefa ochronna. Przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1 stycznia do 31 lipca), w promieniu do 500 m od ich gniazda. Lokalizacja bielika jest objęta tajemnicą prawną, aby uchronić ptaki przed niepokojeniem, np. wybieraniem jaj oraz piskląt, fotografowaniem jak również kłusownictwem. Zabiegi te przyczyniły się do wzrostu polskiej populacji w ostatnich latach do prawie około 1,5 tysiąca osobników. Polskie bieliki wykorzystano do odtwarzania populacji tych ptaków w Irlandii, Wielkiej Brytanii i Izraelu.

---

Źródła:

1. Bielik, \”Wikipedia\” [2023.10.22]
2. Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla), \”Drapiezniki.pl\” [2023.10.22]
3. Bielik, \”Kujawsko-pomorskie.pl\” [2023.10.22]

---

Kinga Wilk, CC By 4.0 International, 2019