Dudek zwyczajny – czubaty mieszkaniec równin i parków

Dudek zwyczajny (Upupa epops) – gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny dudków (Upupidae). Wyróżnia się gliniastopomarańczowym ubarwieniem z czarno-biało pręgowanym grzbietem i skrzydłami oraz czarnym ogonem z białą przepaską. Pstre ubarwienie jest szczególnie widoczne u ptaka w locie, gdy wygląda jak ogromny motyl. 

Występowanie

Dudki zamieszkują znaczną część Europy (najczęściej jej południowo-zachodnią część), zachodnią, środkową, południową i wschodnią część kontynentu azjatyckiego oraz północno-zachodnią Afrykę i Afrykę Subsaharyjską. Na zimę europejskie i azjatyckie populacje opuszczają wyższe szerokości geograficzne i kierują się na południe.

Ptaki zimują w:

• środkowej i północno-zachodniej Afryce i na południe od Sahary
• na Półwyspie Arabskim
• w południowej i południowo-wschodniej Azji.

W Polsce to nieliczny, lokalnie średnio liczny ptak lęgowy. Można go spotkać niemal na całym niżu, na terenach o wysokości do 600 m n.p.m. Liczniej występuje w centralnej i wschodniej Polsce, zwłaszcza w dolinach większych rzek (Wisły, Bugu, Narwi czy Pilicy). W zachodniej części kraju jest mniej liczny, najczęściej występuje w dolinach Warty, Noteci i Odry. Bardzo nieliczny jest natomiast na Pomorzu i Mazurach (lokalnie liczniejszy, np. w Borach Tucholskich).

Wygląd

Dudek zwyczajny ma na głowie charakterystyczny, rdzawy, ruchomy dwurzędowy czub, który rozkłada wachlarzowato w okresie godowym, w sytuacjach zagrożenia i przy odlocie lub lądowaniu. Końcówki piór w czubie są czarne. Jego głowa i szyja są rdzawobrązowe, a spód ciała ma podłużne i ciemne plamy. Plecy i pierś są czerwonobrązowe, na czarnych lotkach i sterówkach  ma białe i żółtawe poprzeczne pasy, brzuch i podogonie jasne, dziób długi, cienki, rdzawobrązowy z czarnym końcem i zagięty, z uwstecznionym językiem. Skrzydła szerokie i zaokrąglone. Ma ciemnobrązowe oczy i szare nogi.

Dudek dorównuje wielkością turkawce i jest nieco większy od szpaka. Ptak jest łatwo rozpoznawalny, zwłaszcza w locie, bo jako jedyny europejski ptak łączy w upierzeniu rdzawą, czarną i białą barwę. Zaskoczony obecnością człowieka dudek nie odlatuje zawsze od razu. Czasem nieruchomieje w pozie, w której upodabnia się do barwnej jaszczurki. Dzięki swemu upierzeniu w czasie żerowania zlewa się z otoczeniem.

Charakterystyka

Zachowanie

Dzięki czarno-białemu prążkowaniu lotek i ogona dudek w powietrzu przypomina wielkiego motyla lub sójkę. Jego lot jest falisty, szybki i bardzo zwrotny. Można go spotkać z rozłożonymi skrzydłami w trakcie wygrzewania się na słońcu. Nie zawsze łatwo zauważyć go w terenie, choć nie jest to ptak płochliwy i najczęściej przebywa na otwartych przestrzeniach, gdzie siada na wyżej położonych obiektach – budach, kamieniach lub płotach.

Niepokojone pisklęta potrafią ze specjalnie zmodyfikowanego gruczołu kuprowego wystrzyknąć ciemnobrązowy płyn o nieprzyjemnym, piżmowym zapachu. Mogą również wystrzykiwać strumienie płynnego kału i zawartości jelit przez otwór kloaczny. Strzały takie mogą sięgnąć nawet 50 cm w górę. Podczas wysiadywania jaj również samica posiada taką zdolność. Drapieżnika młode próbują też odpędzić syczącym prychaniem.

Pisklęta dudka w sytuacji zagrożenia (ataku drapieżnika na gniazdo) odwracają się tyłem do otworu wlotowego dziupli i wystrzykują na intruza cuchnącą wydzielinę gruczołu kuprowego. Woń cieczy jest tak przykra, że większość drapieżników rezygnuje z dalszego ataku.

Głos

W okresie godowym samiec wydaje głuchą pieśń tokową, daleko słyszane niskie „up-up-up”. Od tego dźwięku wzięła się naukowa, łacińska, nazwa ptaka. Również nazwa polska pochodzi od wydawanych odgłosów „udududu ududud”, stąd dudek. Pisklęta wołają „sit”. Przy wabieniu słychać „cherrr”, natomiast w razie niebezpieczeństwa „wij”.

Pożywienie

Dudek żywi się drobnymi bezkręgowcami, przede wszystkim owadami i ich larwami oraz poczwarkami wyciąganymi długim dziobem z ziemi i z odchodów bydła. Są to między innymi turkuć podjadek, pasikonik, chrabąszcze, mrówki, muchy, ślimaki, dżdżownice i motyle, ale i żaby oraz jaszczurki. Wyjątkowo może zjadać miękkie, drobne owoce i nasiona.

Żeruje spokojnie, chodząc po gołej, piaszczystej lub nisko porośniętej ziemi i dziobiąc w glebie. Owad, schwytany na ziemi lub na roślinie za pomocą zakrzywionego dzioba, jest miażdżony, następnie podrzucany w górę, łapany do gardła i łykany. W okresie lęgowym dudki zdobywają pokarm w promieniu do 2 km od gniazda. W okresie karmienia piskląt rodzice gromadzą pokarm w dziobie. Wody piją bardzo mało. W czasie żerowania kiwają głową w przód i w tył, potrafią grzebać w ziemi.

Status zagrożenia i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje dudka za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji w 2015 roku szacowano na 5–10 milionów osobników. Ogólny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy.

W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagający ochrony czynnej. Na Czerwonej liście ptaków Polski uznany za gatunek najmniejszej troski (LC).

Jako zagrożenia dla liczebności tego gatunku podaje się utratę siedlisk lęgowych wskutek np. zaorywania pastwisk, wyłączenia muraw z wypasu bydła, co skutkuje zarastaniem wysoką roślinnością, usuwania dziuplastych drzew z krajobrazu rolniczego czy też zalesiania rozległych piaszczystych muraw w dolinach rzek. Coraz bardziej ograniczona jest także dostępność do pokarmu – stosowane w rolnictwie pestycydy spowodowały spadek liczebności owadów będących głównym pożywieniem dudka. Zagrożenie dla dudka stanowią także szpaki, które konkurują z nimi o dziuple.

---

Źródła:

1. Dudek, \’Wikipedia\’, [22.10.2023]
2. M. Janiszewska, R. Włodarczyk, Atlas ptaków Polski, Warszawa 2021

---

Gabriela Grendus, CC By 4.0 International, 2023